پرورش خلاقیت

آرزو رضایی
یکی از محدودیت ها و مشکلات کودکان اتیستیک یکنواختی در حالات، حرکات و یکسان پذیری و یا به بیان بهتر گریز از تنوع و خلاقیت در مراحل مختلف زندگی است. با این که تعدادی از کودکان اتیستیک دارای استعداد فوق العاده ای در برخی از زمینه ها مانند نقاشی، موسیقی و ... هستند این روال تکرار شونده و یکنواخت ممکن است مانع بروز توانایی ها و مهارت آن ها شود بنابراین به نظر می رسد که پرورش خلاقیت یا حتی ایجاد خلاقیت یکی از نیازهای ضروری آن ها است و البته می دانیم که پرورش خلاقیت و نوآوری در کودکان اتیستیک متفاوت است و محدودیت هایی در بر خواهد داشت. بنابراین آنچه در این جا به شرح و تفسیر آنها پرداخته می شود برگرفته از تجارب شخصی ما در مرکز آموزش و توان بخشی کودکان اتیسم و ماحصل سال ها کار آموزشی و آزمون روش های مختلف و بررسی نتایج آن ها می باشد. پس مانند تمام آموزش های خاص این طیف ابتدا باید با گام های بسیار کوچک و ساده به ایجاد تقلید در عادات یکنواخت آن ها در انجام کارها و سپس ایجاد خلاقیت و پرورش آن یعنی سوق دادن آن به مراحل پیشرفته تر بپردازیم.
معمولاً ساده ترین روش استفاده از وسایل و ابزار پیرامون کودک است برای مثال ساخت طرح های مختلف با لگوها، میله ها، تکه چوب ها یا حتی چوب کبریت، نی و ... یک نکته ی حائز اهمیت این است که سطح ادراک کودک، توانمند فیزیکی ومهارت های حرکتی ظریف او با آموزش و ابزاری که برای او در نظر می¬گیریم متناسب باشد. برای مثال اگر کودک معنای تشابه و تفاوت را درک می¬کند می توانیم به صورت کلامی بعد از ساخت هر طرح، بخواهیم طرح بعدی را متفاوت بسازد اما اگر کودک دارای چنین توانایی نباشد باید آن را به صورت عملی به او نشان بدهیم. در صورتی که کودک قادر نیست بین این کلمات ارتباط معنایی برقرار کند آموزش ما شامل موارد ضمنی دیگری خواهد بود یعنی آموزش را طوری برنامه ریزی می-کنیم که معنای یکسان بودن و متفاوت بودن را نیز در برگیرد. در بسیاری از موارد دیده شده است که کودکان اتیستیک با تکیه بر حافظه ی دیداری دقیق خود طرح را درست مثل موارد قبلی می سازند. مداخله ی ما نباید جنبه ی امر و نهی و دستوری داشته باشد بلکه باید به شکلی نامحسوس و همراه با تشویق های فراوان باشد. برای شروع، یک طرح را با استفاده از وسیله ی مورد نظر می سازیم و اجازه می دهیم کودک همان طرح را مثل ما درست کند. بعد می¬توانیم با افزودن اجزایی دیگر به طرح، او را تشویق کنیم به طرح خود چیزهای دیگری اضافه کند مثلاً با چوب کبریت ها یک خانه درست کنیم سپس با افزودن یک درخت، یک کوه و ... به شکل گیری یک منظره یا دقیق تر یک داستان کمک می کنیم و مراحل بعد را به کودک واگذار می¬کنیم تا با فکر کردن بتواند بقیه ی منظره یا داستان را شکل بدهد. او را برای آن چه ساخته است تشویق کرده و با تغییر ابزار به ساخت طرحی دیگر می پردازیم مثلاً با خرده کاغذها یا تکه های پارچه یا چوب، اما این بار کودک را تشویق می کنیم که طرح اولیه را خودش بسازد. احتمال بسیار زیادی وجود دارد که کودک با ابزار جدید همان طرح قبلی یا موضوعی شبیه به آن را بسازد و در اینجا است که باید بدون سرزنش کردن و با دخالت آرام و صبورانه داستان او را به سمت موضوع تازه هدایت کنیم.
مثلاً تغییر چند قطعه که منجر به تبدیل خانه به ماشین یا کشتی و چیز دیگری بشود. در بسیاری از موارد می توان با افزودن یا کاستن یک قطعه یا جا به جایی آن می توان کودک را تشویق کرد که خودش طرح جدید را نام گذاری یا قصه ی آن را بیان کند و آن را ادامه دهد به این ترتیب حس کنجکاوی او برانگیخته خواهد شد. گاهی کودکان اتیستیک، یک نوع مقاومت سرسختانه و تغییر طرح ها و موضوعات از خود نشان می دهند. زیرا نمی خواهند برای خود چالش جدیدی ایجاد کنند. در این صورت نقش مشوق ها اهمیت بیشتری پیدا می کنند مثلاً می توانیم به هر جز جدیدی که نسبت به طرح قبل تازگی داشته باشد جایزه ای کوچک بدهیم و برای موضوع و داستان جدید جایزه ای بزرگ تر. با این کار اعتماد به نفس کودک تقویت شده و قدرت ریسک پذیری و ایجاد تجارب جدید را کسب می کند. یک تمرین مناسب که هم منجر به تقویت مهارت های حرکتی ظریف دست و انگشتان می شود و هم پرورش خلاقیت و هدف مندی در کارها را دربردارد، پاره کردن خطوط مختلف روی کاغذ یا مقوا و سپس شکل سازی با قطعات به دست آورده می باشد. ابتدا از کودک می خواهیم که خطوط صاف را که رسم نموده ایم با انگشتان شست و سبابه ی خود پاره کند و هرچه ظریف تر آن را انجام دهد این خطوط در مراحل بعد به خطوط زاویه دار، منحنی و شکل های ساده تبدیل خواهند شد. (مربع، دایره، مثلث و مستطیل) در مراحل بعد از او می خواهیم که با کنار هم گذاشتن این قطعات یک شکل، طرح یا منظره ی معنی دار درست کند.
ابتدا به او الگویی ارائه می¬کنیم و طرح های جدید را به خوبی تشویق می¬کنیم. مرحله ی بعد می¬تواند با کشیدن طرح روی کاغذ و یا تبدیل طرح های ساده و خطوط به اشکال پیچیده تر باشد. برای مثال یک گردی روی کاغذ می¬کشیم و از او می خواهیم آن را به شکل دیگری تبدیل کند. ممکن است کودک آن را با کشیدن خطوط دیگر به یک توپ تبدیل کند. اگر خودش نتوانست اولین طرح را ایجاد کند خودمان به او الگو می¬دهیم. سپس یک گردی دیگر می¬کشیم و می¬پرسیم چه چیز دیگری می-تواند با آن رسم کند. یک گردی می¬تواند به چیزهای مختلفی مثل سیب، توپ، پرتقال، گیلاس، دگمه و ... بدل شود. هنگامی که کودک موفق شد خودش چند مورد جدید را اضافه کند، کار را با کشیدن دو گردی ادامه می¬دهیم. برای مثال می¬توان با آن ها یک عینک، ماشین، دوچرخه، موتورسیکلت و ... کشید. هرچه طراحی که کودک خلق می¬کند عجیب تر ولی معنادار باشد، کودک خلاق تر است. فقط چیزی که کودک خلق می¬کند باید یک معنی یا یک داستان داشته باشد و این مضمون به سمت تازگی و مبتکرانه بودن پیش برود. به مرور باید طرح های اولیه را پیچیده تر کنیم به طوری که ارتباط برقرار کردن معنی دار بین آن ها دشوارتر باشد. می¬دانیم که ارتقای خلاقیت کودک، جسارت او را در انجام کارهای جدیدتر افزایش داده و او را به سمت ایجاد و پذیرش تغییرات بیشتر در زندگی خود رهنمون می¬سازد و به او کمک می¬کند تا متفاوت تر از قبل بیندیشد. به همین منظور خلاقیت کودک را در حوزه ی کلامی نیز گسترش می¬دهیم. از جمله تمرینات در این زمینه بیان چند جمله ی متفاوت با یک یا دو کلمه ی ثابت می باشد. مثلاً با کلمه ی درست چند جمله ی متفاوت و با معنای مختلف بسازد، به مرور دو کلمه و ترجیحاً با کلمات نامربوط (مثل کتاب و آسمان) جمله های مختلف با مضمون متفاوت بسازد. در نتیجه باید به روش های مختلف فکر کند. هم چنین داستان گویی برای یک تصویر، یعنی برای یک تصویر چند داستان کاملاً متفاوت خلق کند و البته به یاد داریم که کار ما فقط محدود به الگو دادن و هدایت او به صورت نامحسوس و بدون ایجاد وابستگی است و باز تأکید می-کنیم که پیوستگی و معنادار بودن داستان ها و موضوعات مهم است اما عجیب بودن آن ها نه تنها مشکلی نخواهد داشت بلکه به خلاقیت بیشتر کودک و جسارت او در اندیشیدن کمک خواهد کرد. تمرین دیگری که در مرحله ی بعد به آن خواهیم پرداخت بیان موارد کاربرد متعدد و جدید برای یک شکل است مثلاً یک شی مثل روزنامه را به کودک نشان می دهیم و یا نام می بریم و سؤال می¬کنیم که چه استفاده ای از آن می شود کرد. هر موردی که ذکر کرد را می خواهیم به طورعملی انجام بدهد مثل پاک کردن شیشه، درست کردن کاردستی، پاک کردن سبزی روی آن، چسباندن به شیشه به جای پرده و ... در این تمرین هم هر چقدر کودک بتواند موارد عجبیب تر اما منطقی از حیث کاربردی بودن را بیان کند بهتر است تمرین را با ذکر اشیای دیگر (کاغذ، آجر، قاشق، چاقو، سنگ و...) ادامه دهیم.
بدیهی است که در زمینه ی ایجاد و افزایش خلاقیت راهکارهای مبتکرانه ی بسیاری وجود دارند که باید بر حسب توانمندی و درک کودک انتخاب و با روش مناسب برای هر کودک ارائه شوند و آنچه بیان کردیم می تواند تنها به عنوان یک الگو برای والدین ومربیان باشد و تنها راهکارهای ممکن نخواهند بود فراموش نکنیم که هرکدام از ما با بهره گیری از خلاقیت خود می توانیم روش های بسیار خوبی برای این منظور خلق کنیم.
در شماره های بعدی به طرح فصل های دیگری از آموزش کودکان اتیستیک خواهیم پرداخت.